Sudety stanowią rozległy geograficznie obszar, na którym występuje charakterystyczne budownictwo regionalne. Unikalną formą drewnianego budownictwa tradycyjnego na styku Polski, Czech i Niemiec, na historycznym obszarze dawnych Łużyc, jest konstrukcja przysłupowa, zwana też łużycką.

W jednym budynku przysłupowym są połączone różne typy konstrukcji: wieńcowa, ryglowa, słupowa, a także murowana. Wyróżnia go opasanie parteru niezależną konstrukcją nośną z pionowych słupów, które podtrzymują dach lub ściankę kolankową (w budynkach parterowych) lub ścianę ryglową piętra (w budynkach piętrowych). Charakterystyczny jest podział funkcjonalny parteru na część mieszkalną, zlokalizowaną w drewnianej izbie zrębowej okolonej właśnie słupami, i na murowaną część gospodarską i sień.

Budownictwo przysłupowe przechodziło na przestrzeni wieków ewolucję swojej konstrukcji. Znacząca zmiana zaszła w XVII wieku. Do 1650 roku wznoszono konstrukcje o długich słupach, łączących dwie kondygnacje, z długim mieczem, który przechodził od słupa w parterze, aż po konstrukcję ryglową piętra (tzw. konstrukcje długomieczowe). Po 1650 roku oddzielono konstrukcję ryglową od konstrukcji słupowej parteru, a miecze skróciły się (tzw. konstrukcje krótkomieczowe).

Domy przysłupowe (czes. podstávkový dům, niem. Umgebindehaus) prezentują różne typy architektury, którą wykorzystywały różne grupy społeczne, czy zawodowe. Można wśród nich wyróżnić małe parterowe domy tkaczy, czy chłopów małorolnych, oraz duże domy chłopskie z ryglowym piętrem, o funkcji mieszkalno-gospodarczej, stojące w obrębie zagród.

Większość zachowanych budynków pochodzi z XVIII i XIX wieku. Łącznie po polskiej stronie Łużyc zachowało się około 600 domów, z których blisko połowa występuje na obszarze tzw. Worka Turoszowskiego, a reszta rozproszona jest w powiatach lubańskim, lwówecki, bolesławieckim, złotoryjskim, jeleniogórskim, kamiennogórskim.

Dla zachowania i ratowania tego unikatowego dziedzictwa kulturowego konieczne było nawiązanie współpracy samorządów trzech krajów. Program Kraina Domów Przysłupowych prowadzony jest przez Euroregion NYSA, instytucję utworzoną w 1991 r., mająca na celu współpracę transgraniczną.

Skuteczne działania ratujące domy przysłupowe i promujące to dziedzictwo prowadzi organizacja pozarządowa, skupiająca właścicieli i miłośników domów przysłupowych, Stowarzyszenie Dom Kołodzieja w Zgorzelcu, które m.in. organizuje co roku w maju Dzień Otwarty Domów Przysłupowych.

Tekst/ Foto: DWKZ